हिंसा न्यूनिकरणमा हाम्रो दायित्व

महिला हिंसा सम्बन्धी १६ दिने अभियान (November 25- December 10) सम्मका कार्यक्रमहरु बिगत जस्तै यस बर्ष पनि बिभिन्न तह र तप्कामा संचालन भईरहेछ र भईरहने छन । यस अभियानमा महिला मात्र नभई पुरुषहरुको पनि उल्लेख्य सहभागिता रहनु सुखद पक्ष हो । हामीले यि र यस्ता कार्यक्रमहरु मनाईरहदा यसले समाजमा ब्याप्त हिंसालाई निरुत्साहित गर्ने गरि कार्यक्रमहरु गरिनु पर्नेमा कर्मकाण्डी ढंगबाट शुरु र अन्त्य हुने गरेको विगतको अनुभव हामीसंग छ । यस्ता कार्यक्रमहरु कुनै बर्ष तथा दिवसका रुपमा मात्र नभई ३६५ दिन नै मनाउन जरुरी देखिन्छ । हिंसाको जड के हो ? कुन ठाउँमा यसको प्रत्यक्ष असर छ र कहाँबाट यसको शुरुवात भएको छ भन्ने एकिन तथ्य नभई सतही रुपमा गरिने सभा गोष्ठी र भाषणले यस कार्यक्रमको उद्देश्य पुरा हुने कुरामा बिश्वस्त हुन सकिदैन । हिंसा भोग्ने र भोगाउनेको बारेमा यथेष्ठ जानकारी भए पनि त्यसको मर्मस्थलसम्म नपुगि गरिने कार्यक्रमहरु केवल “टाउको दुखेको औषधी नाईटोमा लाई” मात्र हुनेमा द्विबिधा रहेन । यसमा हरेक ब्यक्ति, परिवार, छिमेक, गाउँटोलसंगै राज्य नै एकाकार भएर “म हिंसा गर्दिन” भन्ने प्रतिज्ञा लाई आत्मसाथ गरिनु पर्दछ । बहुसंस्कृति, बहुभाषा, बहुजातजातीले बनेको हाम्रो समाजमा कहि न कहि एक अर्काका संस्कृतिहरुको समिश्रण फेला पार्न सकिन्छ । हाम्रो समाजले यस्तो बहुल संस्कृतिलाई अंगाल्दै गर्दा समाजमा फैलिदै गएको बिकृति बिसंगतिको पाटोलाई पनि ख्याल राख्नु जरुरी देखिन्छ । वर्तमान अवस्थाको मूल्याङ्कन गर्ने हो भने संस्कृतिक मुल्य मान्यताहरु बिस्तारै स्खलित हुँदै लोप हुने दिशा तर्फ उन्मुख देखिन्छन् भने सांस्कृतिक रुपमा समाज दिनानुदिन बिकृत हुँदै गईरहेको छ । आफूले गरेको सही र अर्काले गरेको सोह्रै आना गलत ! भन्ने संस्कृतिले हिंसाको पक्षमा जनमत श्रृजना गरिरहेछ । हिंसा भित्र पनि हिंसाको शिकार हुने तितो सत्य भित्र कालोलाई कालो र सेतोलाई सेतो भन्न नसक्ने सामाजिक संरचनासंगैको समाज दोषी छैन भन्न सकिदैन ।

हिंसा सम्बन्धमा बिभिन्न आंकडाहरुलाई हेर्दा नेपालमा महिलाहरु यौनजन्य हिंसामा मात्र २७% रहेको देखिन्छ, हरेक ४ जना महिला मध्ये एक जना हिंसा भोग्न बाध्य छन । दैनिक जसो महिला तथा बालबालिका माथि हुने हिंसाका घटनाहरु कुनै न कुनै रुपबाट बढिरहेका नै देखिन्छन । घर,परिवार र छिमेक देखि समाजमा घटेका घटनाहरुको बिरुप चित्रको आंकलन गर्दा पनि लाजमर्दो तथ्यहरु भेटिन्छन । स्कुल पढ्दै गरेका बालिका माथि शिक्षकले गर्ने यौन हिंसा देखि आफन्त तथा नजिकका नातेदारबाट भएका घटना, ७२ बर्षिय बृद्वले ७ बर्षिया बालिका माथि गरेको यौन हिंसालाई हेर्दा समाज यति धेरै बिकृत र कलंकित भएको छ कि यसको कुनै लेखाजोखा नै छैन, न त यसको कुनै क्षतिपुर्ति नै गर्न सकिन्छ । यस्ता जघन्य प्रकारका हिंसालाई पनि यदाकदा ढाकछोप गर्ने प्रबृतिले झन संसय थपेको छ । वास्तवमै भन्नुपर्दा अधिकाशं हिंसाको जड त परिवार भित्रै देखिदा यसले पीडित र समाजलाई दिने सन्देश के हो ? एक पटक हामीले भोगीरहेको समाज र हामीले कल्पना गरेको समाजलाई तुलना गरौँ, त्यहाँ भित्र हामी कहाँ छौँ र हाम्रो दायित्व के हो भन्ने कुरामा स्पष्ट हुन्छौ । तसर्थ यसको ओखति पनि हिंसाको आधारबिन्दु र जडलाई पहिचान गरि निरुत्साहित र निराकरण गर्न लक्षित हुनु श्रेयकर हुन्छ ।

मुलुकको बिद्यमान गरिबी, अशिक्षा, बैदेशिक रोजगार, सामाजिक संजाल (साईबर) को अनियन्त्रित तथा अव्यस्थित प्रयोग आदिका कारण घटेका हिंसाजन्य घटनाहरुमा समाज र समाजको प्रतिनिधित्व गर्ने हाम्रो उपस्थिति कहाँ रह्यो ? राज्य कहाँनेर चुक्यो ? ९ बर्षिया बालिका देखि ७० बर्षिया बृद्वासम्मले गरेका आत्महत्याका कहाली लाग्दा घटनाका बारेमा हाम्रो कार्यक्रमहरु कति कामयावी बने भन्ने कुराले हाम्रो उपस्थितिलाई धिक्कारीरहेको भान हुन्छ । यस्ता घटनाहरु घट्नु पछाडी के-के तत्वहरु जिम्मेवार छन् भन्ने बिषयमा हामी एकिन हुन नसक्नु तथा घटना घट्नुको  कारण र तथ्यहरु आज पनि निरुत्तरित हुनुले हामी शुन्यमा नै छौ भन्न धक लाग्दैन । अझ घटना घटिसकेपछि आरोप प्रत्यारोपका बिच आग्रह पुर्वाग्रह राखि गरिने कानूनि कारवाही केवल देखावटी मात्र हुन जान्छ । घटनाले तत्काल परिवारका सदस्यहरुलाई पार्ने असर र पीडाको मुल्याङ्कन समेत गर्न नसकिएको अवस्थामा न्याय खोज्दै अदालत धाउने पीडितको ब्यथा त झन परको कुरा भयो । न्याय निरुपण गर्नेहरुको भन्दा कानून खेलाउनेहरुको हातमा निर्णय शक्ति पुग्दा पिडकको सहज उनमुक्ति भई पीडित थप पिडा भोग्न बाध्य भएको  अवस्था छ । यसले अपराध घटाउनुको सट्टा बढ्न प्रेरित गरिरहेको यथार्थतालाई नजर अन्दाज गर्न मिल्दैन होला । तसर्थ बिद्यमान कानूनमा समेत परिमार्जनको आवश्यकता देखिन्छ । यि माथिका कटुसत्य तथ्यहरुलाई आजैका दिन देखि मनन गरि कार्य गर्न सकेनौ भने हाम्रा भाषण, गोष्ठि, उदघाटनहरु केवल देखावटी हुन जान्छन । यसबाट पिडकले उन्मुक्ति र पीडितले पुनः पिडा ब्यहोरिरहदाँ हामीले संचालन गरेका कार्यक्रमहरु केवल “हिजो मरि सासु आज आयो आँसु” मा सीमित हुनेछन् ।

हिंसाका घटनाहरु विगतमा पनि नभएको होइनन् । विगतमा अशिक्षा, गरिबी, अन्धबिश्वास, सामाजिक विभेदका साथै समाजका सम्भ्रान्त बर्गको वोलवालाबाट चल्ने परम्पराले घटनाहरुको ढाकछोप हुने प्रबृत्ति थियो र घटनाहरु उजुरीका रुपमा नआई Unreported  हुने गर्दथ्यो तर आज खुला समाज, नागरिकमा आएको चेतना लगायत हरेक किसिमका पहुँचका कारण उजुरी बढेको पाइन्छ । बिबिध अल्झनहरु पार गर्दै न्याय प्राप्तिका निमित्त आशा लिई हिडेका पीडितहरुले के कस्तो न्याय प्राप्त गरे र गर्नेछन प्रश्न अझै अनुत्तरित छ ।

गण्डकी प्रदेशमा घरेलु हिंसाको अवस्था

• गत आर्थिक बर्षमा महिला तथा बालबालिका माथि भएका हिंसाका कुल घटनाहरु १०२९ को २२%   हिंसाका घटनाहरु चालु आर्थिक बर्षको ४ महिना (साउन देखि कार्तिक) मा नै दर्ता भएको तथ्याङ्कले देखाउदछ ।

गण्डकी प्रदेशमा महिला तथा बालबालिकाहरुको आत्महत्याको अवस्था

• गत आर्थिक बर्षमा महिला तथा बालबालिका संलग्न कुल आत्महत्या संख्या २७९ को ४०% घटनाहरु चालु आर्थिक बर्षको ४ महिना (साउन देखि कार्तिक) मा नै दर्ता भएको तथ्याङ्कले देखाउदछ । यसबाट आत्महत्या रोकथाम तथा न्यूनिकरणका लागि राज्यले अझै धेरै मिहेनत गर्नपर्ने देखिन्छ ।

माथिका दुबै तथ्याङ्कहरु हेर्दा समस्याहरु बिकराल रुपमा फैलिरहेको देखिन्छ । यस्ता समस्याहरुको निरुत्साहन र नियन्त्रण गर्न राज्यका साथसाथै नागरिक समाज लगायत हिंसा न्यूनिकरणसंग सरोकार राख्ने सबै संघसस्थाहरु क्रियाशिल हुन जरुरी छ । ब्यक्ति, समाज, गाउँटोल देखि बिद्यालय, क्याम्पस सबै ठाउँमा सचेतना फैलाउन आवश्यक देखिन्छ । समाजमा रहने व्यक्तिहरुको आचरण व्यवहारमा परिवर्तन ल्याउन जरुरी छ । यसका निमित्त राज्यले आवश्यक नीति तथा योजना बनाई गाउँगाउँबाट हिंसा अन्त्यको बिगुल फुक्न ढिला नगरौँ । यसले नै सभ्य र विकसित समाजको पहिचान दिन सक्छ ।

प्रहरी उपरीक्षक केदार खनाल

नेपाल प्रहरी प्रदेश कार्यालय पोखरा कास्की ।